Waarom dit onderzoek?

De Funtionele Agro-Biodiversteit (FAB), kortom de biodiversiteit in het landbouwlandschap staat sterk onder druk. Intensivering van de landbouw heeft in het recente verleden onder andere geleid tot een toegenomen gebruik van meststoffen en chemische bestrijdingsmiddelen en tot schaalvergroting waardoor veel half-natuurlijke elementen zoals houtkanten, hagen en bomenrijen verdwenen. Populaties van dier- en plantsoorten gebonden aan het landbouwgebied gaan daardoor sterk achteruit.

De laatste jaren werd aangetoond dat dit verlies aan biodiversiteit ook een invloed heeft op het menselijk welzijn. Wilde dieren en planten leveren immers talrijke diensten die cruciaal zijn voor de productie van voedsel en het creëren van een leefbare omgeving. Denk daarbij bijvoorbeeld aan bijen en hommels die instaan voor de bestuiving van gewassen, aan natuurlijke vijanden die plaagsoorten helpen onderdrukken, en aan bomen en struiken die niet alleen hout produceren maar ook mee het karakter van landschappen bepalen. Deze dienstbaarheden voor het welzijn van de mens worden ecosysteemdiensten genoemd. Het behoud en de versterking van biodiversiteit in landbouwlandschappen is dus een belangrijke doelstelling voor het beleid zowel op globaal, Europees als nationaal/regionaal niveau.

Er werden maatregelen geformuleerd om deze doelstellingen te behalen. Beheerovereenkomsten – waarbij een landbouwer bijvoorbeeld akkerranden inzaait met een kruidenrijk mengsel of houtkanten aanlegt – zijn daarvan een typisch voorbeeld. Ondanks de inspanningen die heel wat landbouwers leveren, heeft onderzoek aangetoond dat bepaalde van deze maatregelen vaak onvoldoende effectief zijn. Dit heeft deels te maken met de versnipperde aanpak op gebiedsniveau. Bovendien gaan dergelijke maatregelen binnen de percelen voorbij aan de complexiteit van landschappen die errond liggen. Deze landschappen bestaan in de praktijk uit een netwerk en samenspel van diverse groenelementen – zoals wegbermen en tuinen - die nu niet mee in beschouwing genomen worden bij de uitwerking van plannen voor de versterking van de biodiversiteit in het landbouwlandschap. Dit is met name relevant in sterk verstedelijkte regio’s – zoals Vlaanderen – waar deze groenelementen overvloedig aanwezig zijn in het buitengebied. De rol van dit netwerk van elementen voor het leveren van ecosysteemdiensten voor voedselproductie is echter nog ongekend.

Pleegtuintjes als meetpunten in het landschap

Daarom willen we in dit onderzoek het belang van dit netwerk van half-natuurlijke elementen in het landschap becijferen door het aanleggen van ‘pleegtuintjes’ die specifiek ontworpen zijn om het effect van de (biodiversiteit in de) omgeving op de gewassen in de tuintjes op te meten. Door gebruikers en bewoners van het landschap (actoren) actief te betrekken bij de opvolging van de tuintjes willen we daarnaast ook hun bewustzijn vergroten over de rol die zij kunnen spelen bij het versterken van de biodiversiteit in hun eigen omgeving. Uiteindelijk willen we inzetten op een overgang van de ‘één actor-één perceelsbenadering" (cf. de beheerovereenkomsten), naar een ‘multi actor-landschapsbenadering", waarbij er op een duurzame en breed-gedragen wijze samengewerkt wordt aan een groener en meer biodivers landbouwlandschap.

We starten gelukkig niet van nul. Het ILVO (Instituut voor Landbouw, Visserij en Voedingsonderzoek) heeft reeds twee jaar ervaring met een zelfde methodiek in het Gentse. Neem zeker een kijkje op www.bel-landschap.be voor meer informatie hoe zij daar te werk zijn gegaan.

Wat het merodegebied betreft, werd in samenwerking met Thomas More en ILVO een projectgebied afgebakend dat grosso modo overeenkomt met de gehuchten en deelgemeentes Stelen, Zammel, Oosterlo, Eindhout, Varendonk, Veerle en Vorst. Dit gebied werd niet zomaar gekozen. Data-analyse wees immers uit dat in dit gebied van 26km² een grote diversiteit aan landschappen aanwezig is. Dit is nodig om ons onderzoek goed te kunnen staven. Binnen deze relatief kleine projectzone kunnen we de impact van heel veel verschillende landschappen en omgevingen op de landbouwgewassen in de vierkantemetertuintjes onder de loep nemen. Bovendien is deze projectzone niet té groot zodat opvolging ter plaatse vlot en snel kan verlopen. (lees verder onder de afbeelding)

Hoe gaan we te werk?

In maart 2021 werden in dit gebied 25 vierkantemetertuintjes geplaatst, als het ware observatiepunten in het landschap. Het geheel kan dan ook een landschapsobservatorium genoemd worden. Deze pleegtuintjes doen dus dienst als meetpunten in dit gebied.

De bedoeling van ons observatorium is dat we de invloed meten van de landschappelijke omgeving op verscheidene ecosysteemdiensten zoals bestuiving, natuurlijke plaagbestrijding, (kwaliteitsvolle) voedselproductie, regeling van ruraal microklimaat, etc. Wetenschappelijk gezien is het daarom noodzakelijk dat we identieke meetpunten (pleegtuintjes) uitzetten op plaatsen die verschillen in landschappelijke omgeving. Met landschappelijke omgeving bedoelen we meer specifiek de aanwezigheid van verschillende types landgebruik en –beheer, en daarbij ook variatie in aanwezigheid van half natuurlijke elementen zoals bijvoorbeeld hagen, heggen, houtkanten, bomenrijen, bosfragmenten maar ook grasbermen, akkerranden, bloemenweides of extensief beheerde graslanden. Van deze half natuurlijke elementen is een ruimtelijke analyse gemaakt om te kijken waar in ons landschapsvenster deze elementen veel aanwezig zijn (dens), en waar niet (ijl). Bij de plaatsing van de pleegtuintjes zorgen we er dus voor dat we zoveel mogelijk verschillende hoeveelheden (densiteiten) van half natuurlijke elementen dekken en zo dus ook verschillen in landschappelijke omgeving kunnen bestuderen. 

25 tuintjes, 25 vrijwilligers

FABulous Farmers is een citizen science project, kort gezegd een project waarbij we een stukje van de wetenschap overlaten aan de burger. 25 burgerwetenschappers stelden zichzelf en hun tuin / eigendom ter beschikking en nemen het peterschap van één of meerdere tuintjes op. Zij verzamelen eenvoudige data, onderhouden het tuintje volgens de wekelijkse instructies (nieuwsbrief) en mogen natuurlijk de geoogste groenten en kleinfruit houden. Regelmatig komen we samen met de andere burgerwetenschappers om ervaringen en kennis uit te wisselen en gewoon gezellig te keuvelen. De data wordt verzameld en geanalyseerd door het onderzoeksteam in het najaar van 2021.

FABulous Farmers is een Europees project dat landbouwers wil ondersteunen in de transitie naar meer agro-ecologisch handelen op hun bedrijf. Dit project wordt mogelijk gemaakt met de financiële steun van Interreg Noord-West Europa (ERDF: European Regional Development Fund) en Vlaanderen.